Śladami ludzi w pradziejach
Najstarsze znane ślady osadnictwa człowieka na terenie gminy Tarnawatka pochodzą z mezolitu (środkowej epoki kamienia), datowanej na okres od 8000-6000 lat p.n.e. i można je łączyć ze społecznością łowiecko-rybacką kultury janisławickiej, której ślady obozowiska odkryto w Tarnawatce.
W połowie VI tys. p.n.e. następuje na naszym terenie tzw. rewolucja neolityczna, związana z początkami neolitu, czyli młodszą epoką kamienia. Dotarły tutaj wówczas znad Dunaju grupy ludzi związanych z kulturą ceramiki wstęgowej rytej, których kultura i gospodarka diametralnie różniła się od wcześniejszych społeczności. Zaczęto prowadzić osiadły tryb życia. Miejsce sezonowych szałasów zastąpiły naziemne domostwa użytkowane przez wiele lat. W gospodarce dominuje uprawa roli przed łowiectwem i zbieractwem. W miejscu wypalonych lasów uprawiano pszenicę, jęczmień, żyto. Z krzemienia i kamienia wytwarzano różnorodne narzędzia do codziennego użytku. Prawdziwym przełomem była też umiejętność wyrobu i wypału glinianych naczyń. Obecność pierwszych rolników w naszych dziejach potwierdzają m.in. znaleziska w Tarnawatce i Suminie.
Kolejną fazę osadnictwa neolitycznego w okresie 4400-3400 lat p.n.e. stanowili ponownie przybysze z południa, tworzący kulturę lubelsko – wołyńską, która wyróżnia się specyficzną ceramiką. Są to naczynia gliniane w kształcie donicy z krawędziami lekko wychylonymi na zewnątrz oraz małe gruszkowate czarki, a ich podstawowym ornamentem są nakładane białą masą wzory w postaci geometrycznej szachownicy.
W latach 3600 a 2700 p.n.e. na terenie gminy egzystowali nowi osadnicy, którzy dotarli tu z północnego-zachodu i reprezentowali tzw. kulturę pucharów lejkowatych (nazwa od wylewów naczyń uformowanych w kształcie lejka). Zajmowali się głównie uprawą roli, hodowlą, łowiectwem i rybołówstwem. Znali radło, a do zaprzęgu wykorzystywali bydło. Stosowane przez nich techniki ciesielskie i wiedza budowlana pozwalały na budowę domostw o konstrukcji słupowej, ścianach z wikliny oblepionych gliną, a zadaszenie wykonane z trzciny. Znaleziono bogate pozostałości z tego okresu w Tarnawatce, Niemirówku Kolonii oraz Suminie.
Na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. (ok. 3200-2700 lat p.n.e.) pojawia się tu kultura amfor kulistych. Jej nazwa pochodzi od charakterystycznego dla niej typu wyrobów ceramicznych o kulistym brzuścu. Ślady tej kultury odnotowano w Suminie. W grobach pojawiły się ozdoby z bursztynu i kościste amulety w formie litery „T”. Wytworzył się w tym okresie ciekawy zwyczaj łączenia pochówków ludzkich i bydlęcych.
U schyłku neolitu w okresie 2600 – 1900 lat p.n.e. dominuje koczownicze osadnictwo ludności kultury ceramiki sznurowej, która napłynęła na nasze tereny ze wschodu. Kultura ta charakteryzowała się zdobieniem baniastych amfor i pucharów liniami odciśniętych sznurów. Typowym narzędziem i bronią były łódkowate kamienne toporki oraz łuki i strzały. Głównym zajęciem tej ludności była hodowla bydła, co wiązało się z częstym przemieszczaniem się z miejsca na miejsce. Pasterze kultury ceramiki sznurowej chowali zmarłych pod kurhanami, ułożonych na boku w pozycji skurczonej.
Epokę brązu (okres pojawienie się w użyciu ozdób i narzędzi z miedzi i brązu) na obszarze gminy Tarnawatka rozpoczyna osadnictwo ludności kultury trzcinieckiej ok. 1700-1100 lat p.n.e., co potwierdzają znaleziska archeologiczne w Tarnawatce, Suminie, Niemirówku Kolonii i Dąbrowie.
Licznego materiału z rozwiniętej epoki brązu, czyli z okresu ok. 1200 – 400 lat p.n.e., dostarczyło osadnictwo kultury łużyckiej. Kultura ta powszechnie wprowadziła do użycia wyroby z brązu oraz ciałopalny obrządek pogrzebowy, polegający na zebraniu spalonych na stosie szczątków zmarłego i pochowaniu ich w specjalnym naczyniu zwanym popielnicą. Pozostałości archeologiczne tej kultury na terenie gminy dostarczyły stanowiska w Tarnawatce, Dąbrowie i Niemirówku Kolonii, gdzie odnotowano fragmenty półziemianek i ułamki naczyń glinianych.
Bardzo bogatym i ciekawym przykładem dziedzictwa kulturowego są ślady założenia obronnego zwanego „Zamczyskiem” w Niemirówku. Zlokalizowane jest ono na łąkach w dolinie Wieprza, ok. 700 m na południe od zabudowań osady. Jeszcze na początku XX w. czytelne były ślady założenia obronnego i resztki fundamentów, które rozebrano w latach 60. Archeologiczne badania wykopaliskowe pozwoliły datować istnienie tego obiektu na XVI-XVII w.
Historia
Sama nazwa Tarnawatka pochodzi od słowa „tarn”(tarnina). Krzewy tarniny bujnie porastały niegdyś okolice miejscowości, dzisiaj występuje już bardzo rzadko.
Wieś została założona na prawie wołoskim pod koniec XV lub na początku XVI wieku. W rejestrze z 1507 roku była wymieniana pod nazwą Wola Tarnawacka, później nazywana była Wolicą, a w 1531 roku Tarnawatką.
Z czasem utworzono odrębne starostwo tarnawackie, w skład którego wchodziły: Tarnawatka, Pańków, Werechanie, Wieprzów, Majdan Zielony, Łuszczacz oraz Majdan Wielki i Majdan Mały. Od 1567 roku Tarnawatka była własnością Stanisława Zamoyskiego, nadana mu przez króla Zygmunta Augusta za szczególne zasługi w walkach z Moskwą, Tatarami i Wołoszą.
W 1772 roku dobra tarnawackie nabył hrabia Tadeusz Dzieduszycki. Dzieduszyccy herbu Sas byli rodziną znaną ze swych zasług dla kraju. W posiadaniu rodziny dobra pozostały do końca XIX wieku. Składały się wówczas z folwarków: Tarnawatka, Pucharki, Zielone, Przejma, Werechanie, Majdan i Wieprzów oraz nomenklatur: Skrzypny Ostrów, Pauczne, Huta Szklana (obecnie Huta Tarnawacka).
W latach 1772-1809 Tarnawatka pozostawała pod panowaniem Habsburgów, a w 1809 roku weszła w skład ziem Księstwa Warszawskiego. Po śmierci Józefa Dzieduszyckiego, w 1847 roku schedę po ojcu przejął jego syn, Włodzimierz, który stał się jednym z najbogatszych ludzi w Galicji, a jego majątki rozrzucone były we wszystkich trzech zaborach.
Po śmierci Włodzimierza Dzieduszyckiego w 1899 roku, dobra tarnawackie przejęła jego żona Alfonsyna z Miączyńskich, by ok. 1900 r. sprzedać je Janowi i Elżbiecie Tyszkiewiczom, zamieszkałym na stałe w Wace, w powiecie i guberni wileńskiej.
Pierwszym pełnomocnikiem i administratorem dóbr hrabiego Tyszkiewicza był Stanisław Pietraszkiewicz, który zarządzał Tarnawatką do 1903 roku, tzn. do śmierci Jana Tyszkiewicza. Po nim majątkiem administrował Wacław Giżycki. Z małżeństwa z Elżbietą z Krasińskich Jan pozostawił czworo dzieci: Zofię, Jana, Michała oraz Władysława. W wyniku działów po rodzicach dobra tarnawackie oraz Sumin odziedziczył Władysław. Do czasu osiągnięcia przez niego pełnoletności w Tarnawatce zamieszkał Karol Kotwicki, upoważniony do zarządzania majątkiem.
Władysław ożenił się z Różą z Tarnowskich. Dla młodej pary stary dwór powiększono i otoczono ogrodami spacerowymi. W tym czasie dobra ziemskie Tarnawatka obejmowały 11.518 mórg. Młodym Tyszkiewiczom urodziło się pięcioro dzieci: Elżbieta, Róża, Jan, Maria i Artur. W czasie I wojny światowej walczyły na tym terenie wojska austriackie (VI i IX korpus) z rosyjskimi (XIX i VI korpus).
Po wybuchu wojny w 1939 roku Władysław Tyszkiewicz został aresztowany przez Rosjan i wysłany do więzienia w Rawie Ruskiej, potem wywieziony do Kijowa, gdzie zginął w więzieniu NKWD 29 sierpnia 1941 roku. W czasie kampanii wrześniowej 1939 roku w ramach bitew pod Tomaszowem Lub. doszło do ciężkich starć pod Tarnawatką. Walczyły tu m.in. oddziały 1 DP Legionów gen. W. Kowalskiego, a także 5 Pułk Strzelców Konnych (psk), dowodzony przez płk. Kazimierza Kosiarskiego
W okresie okupacji hitlerowskiej mieszkańcy dwukrotnie przeżyli koszmar pacyfikacji. Zacięte walki z okupantem toczyły połączone siły Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich.
W czasie wojny i okupacji na terenie gminy Tarnawatka śmierć poniosło 408, w tym 398 osób zostało zabitych przez Niemców, 5 zabili komuniści, 2 bandy UPA, z innych rąk zginęły 3 osoby. Najwięcej ludzi – 97 zostało zabitych w samej Tarnawatce, w tym 70 żołnierzy Wojska Polskiego.
Tarnawatka była siedzibą gminy do 1976 roku. W tym czasie gminę przeniesiono do Krynic. Po wielu staraniach grupy działaczy została reaktywowana w 1982 roku.
